सडकछाप संगीतकार

शहरको बसाईमा हामीले कति धेरै ‘सडकछाप’ संगीतकारहरु देखेका हुन्छौँ। कतिप्रति एक नजर पनि नहेरी वास्तै नगरी हिँड्दिन्छौँ। कतिलाई मात्र हेरी-दिई ‘विचरा’ भनेर आफ्नै बाटो हिँड्छौँ। कति त्यस्ता दुखी देखिने संगीतकारहरु ५ या १० रुपैँया दिएर आफुले सुकर्म गर्यौँ भन्दै मख्ख पर्दै, आफुलाई भगवान ठान्दै, सबैभन्दा राम्रो काम गरियो भन्दै हिँड्छौँ। त्यसरी नै काठमाडौँको एउटा मुख्य बाटो हिँड्दै गर्दा एउटा त्यस्तै बाँसुरी बोकेका संगीतकार माथी मेरो नजर झ्वाट्ट गयो; अरुबेला झैँ, ‘विचरा को जीन्दगी’, ‘म त भाग्यमानी’ भन्ने खालका सोच मेरो दिमागमा आए र अघितिर हिँडिरहेँ। ४-५ पाईला अगाडी पुगेपछि कुनी के भयो, मलाई त्यो सडकछाप संगीतकारलाई हेरेर बस्न मनलाग्यो; त्यसलाई राम्रोसँग बुझ्ने मनलाग्यो। यस्ता सडकछाप संगीतकारका खास कथा चाहीँ के रहेछ भन्ने बुझ्न मनलाग्यो र म फिर्ता त्यसकै अगाडी गएर उभ्भेँ। निकै नै दुब्लो ४० किलो मुस्किलले...दार्ही लामो थियो, मैलो-फाटेको लुगा लगाएको थियो; कालो-कालो थियो; तल तिर हेर्दै, गम्भीर मुद्रामा मस्तले बाँसुरी बजाईरहेको थियो। एकैछिन उसको धुन तिर ध्यान दिएँ, कहिले नसुनेको खालको धुन थियो। पाँच-सात मिनेट जति त्यसरी नै उसको अगाडी टोलाएर त्यो नौलो धुन सुन्दै बसिरहेँ; मजा लागिरहेको थियो। त्यसपछि मलाई त्यस संगीतकारको हकिकत बुझ्न मनलाग्यो। अगाडी थचक्क बसेर पहिला गोजीमा भएको एउटा मात्र सानो नोटः १० रुपैयाँको उसको अगाडीको कचौरामा हालिदिएँ। उसले त्यो पैसा हेर्दे, बाँसुरी बजाउँदै, आफ्नो दाहिने हात उठाएर मलाई धन्यवाद भने झैँ गर्यो; म त्यहाँबाट उठिन।

बोलिहेर्नु मन लाग्यो। तर त्यस्ता ठुस्से सडकछापले के म जस्तो डिग्री-धारी, देश-विदेश चारी, सुवास-युक्त, हँसमुग्ध, संसार बुझेको-बुद्धिमानीको कुरा बुझ्ला जस्तो लाग्यो। म कहाँ मंगल, चन्द्र सम्मको फोटो देखिसकेको मान्छे, त्यो कहाँ खानकै निम्ती संघर्ष गर्नु परेको भाषा नबुझ्ने ग्वाङ्रे दरिद्र/गरीब विचरा! यस्ता सोचले म अलमलिरहेको थिएँ; ऊ अझै चुपो लागेर बाँसुरी बजाईरहेको थियो। त्यै पनि जे पर्ला-‍पर्ला भनेर उसलाई धपधपाउँदै ‘दाई’ भनेँ। मेरो कल्पनाको पुरै विपरीत उसले बजाउन छाडी मेरो मुखतिर हेर्यो र मुसुक्क हाँस्यो। आधा मिनेट जति म अक्मक्केँ, ऊ फेरी बजाउन थाल्यो। मैले फेरी सोधेः ‘तँपाईको नाम के दाई?’। उसले फेरी बाँसुरी बजाउन बन्द गरी दाहिने हातमा बाँसुरी राखि म तिर हेरेर हाँस्दै स्पष्ट भाषामा भन्यो ‘ मेरो नाम?...तुक नाथ’’। मलाई अचम्म लाग्यो, उसले मँसग वार्ता गर्न खोजेको जस्तो लाग्यो। मैले फेरी सोधेँ, ‘अनि तँपाईको घर कहाँ? तँपाई कसरी बजाउन थाल्नु भयो?’। फेरी हँसिलो मुख लाएर, बाँसुरी आफ्नो छेउँ भुईँमा राखेर घाँटी सफा गर्दै भन्यो, ‘हाहा...म जस्तो भिकारीको बारेमा बुझ्न किन चासो लागेर आयो नि तँपाई, हुनेखाने महापुरुषलाई?’। उसको उतर सुन्दा र उसको बोली सुन्दा मलाई कुनै दरिद्र-खाते सँग कुरा गरिरहेको नभएर कुनै विद्धानसँग कुरा गरे झैँ लाग्यो। म केही बोलिन; उसले उल्टै भन्न थाल्यो, ‘मेरो बारेमा के भन्नु अब तँपाईलाई, के मतलव होला र तँपाईलाई खै!’ मैले यतिकै ‘भन्नु न सबैकुरा, जीन्दगीको बारेमा...’ भनिदिएँ। ‘फुर्सद छ?’ भनेर उसले मलाई सोध्यो। मैले टाउको हल्लाएँ। ‘मेरो कुरा सुन्नु के रमाईलो होला र तँपाईलाई, तँपाईको आफ्नै जीन्दगी छ, आफ्नै रमाईलो गर्ने साधनहरु छन्, आफ्नै गन्तव्य छ...’। मैले केही बोलिन। मेरो त्यहीँ बसेर उसको कुरा सुनिरहने ईरादा व्यक्त गरेँ। ऊ भन्न थाल्योः

हेर्नु बाबु....मेरो नाम तुकनाथ रिमाल। घर चन्द्रगढ, तर घर-सरको के मतलव! ३०-३५ वर्ष पहलेको कुरा हो, म सायद त्यतिबेला भर्खर २० वर्ष टेकेको थिएँ। बा’को सानो खेत थियो। त्यसबाट हुने उब्जनीले घरकै मान्छेहरुलाई मात्र पुग्थ्यो; म घाँडो भईरहेको थिएँ; घरबाट निस्केँ। पेट पाल्न के गर्ने, भनेर सोच्दै/खोज्दै हिँडिरहेको बेला, गाउँबाट अर्को गाउँ जाने जंगलको बाटोको ठिक अगाडी एउटा बाँसुरी भेटेँ। ‘यो त्यही बाँसुरी हो? भनेर मैले किन हो प्वाच्च सोधेँ’। ‘सुन्नु न...’ भन्दै भनिरह्योः

बाँसुरी भेटे पछि, एकैछिन फ्वाँ-फ्वाँ पारेँ, मजा आयो; मलाई त्यो बाँसुरी सिक्न मनलाग्यो, बजाईरहन मन लाग्यो। त्यो पुरा गर्न मलाई एउटा शान्त, फलफुल युक्त रुख चाहिएको थियो जसको मुनी बसेर म मस्तले जीन्दगी भर बाँसुरी बजाउन पाउँथे। मलाई अरु कुराको मतलव लागेन र हिँडिरहे रुख खोज्दै; निकै पर सम्म पुगेँ तर आफुले खोजेको जस्तो रुख कहीँ फेला पारिन। कुनै धेरै अनकन्टार ठाउँमा थियो त कुनै धेरै वस्ती माझ। त्यै पनि भोको पेट हिँडिरहेँ, दुई तीन दिन त्यसरी संघर्ष गरे पछि, भाग्यवस मैले त्यस्तो रुख एउटा भेटेँ। आफ्नो घर भन्दा निकै-निकै पर। आहा! कति राम्रो रुख थियो त्यो। मैले कहिले कतै नदेखेको फलफुल त्यहाँ थियो; लटरम्म फलेको। ठुल-ठुला हाँगा, हरिया पात, लम्पसार परेर सुत्दै बाँसुरी बजाउन मिल्ने एउटा सम्म ढुङ्गा; मेरो सपना सबै पुरा भयो। म अब जीन्दगी बाँसुरी बजाउँदै मस्तले बिताउन पाउँछु अरुको चाहनाको खेलमा सरिक नभईकन भन्ने तर्कले आनन्दको ज्वाला विस्फोटन गराईदियो म भित्र। रुखको वरपर सानो जंगल थियो, नजिकैबाट खोलाको आवाज आउँथ्यो,  रुखबाट छितिजमा मात्रै गाउँ देखिन्थे। पेट भरी फलफुल खाई, बाँसुरी छातीमा राखि खोलाको आवाज सुन्दै, ढुङ्गामा लम्पसार परेर एकैछिन निदाउने विचार गरेँ र आखाँ बन्द गरेँ; यस्तै भावसँगै जीवन बितोस् भन्ने कल्पना गर्दै। अरु कसैमा भर पर्नु परेको छैन, कसैको खेलमा भाग लिनु परेको छैन; आहा म एक्लै! भन्दै म डुबिरहेको थिएँ।

सपना निकै नै रोमाञ्चक मोडमा पुगिरहेकै बेला एक्कासी मलाई ब्युँझाईयो। टीका-टोपी लगाएका, जुङ्गा पालेका चार जना घुस्तिघ्रेहरुले मलाई हल्लाएर उठाईदिए; म झस्केर जुरुक्का उठेँ। ‘के हो भाई, किन यहाँ यसरी बसिरहेको, यहाँ यसरी सुत्न पाईँदैन उठ!’, भन्यो एउटाले। म जुरुक्क उठेँ, केही भन्न सकिनँ। ‘के हो? कहाँ बाट आएको, जऊ ह्याँ नबस’, भनेर अर्कोले मलाई आदेश दियो। मैले केही जवाफ दिन सकिन, केही सोच्नै सकिन, त्यै पनि किन भनेर प्रश्न गरेँ। मेरो प्रश्न सकिन नपाउँदै अर्को घुस्तिघ्रेले मलाई हप्कायो, ‘लौ! किन नि...यो भगवानको ठाउँ हो, यहाँ बस्न पाईदैन, यहाँ महादेव बस्नु हुन्छ’। म अकमक्क परेँ; मैले भगवान भन्ने कुरा कहिले सुनेकै थिईन; कहिले पनि बुझेकै थिईन। मैले भगवान भनेको कुनै मान्छे भन्ठानेँ। ‘खोई त भगवान?’ भनेर सोधेँ। सबै गललल्ल हाँसे, केही भनेनन्, एउटाले मेरो पाखुरा समाएर तल उतारिदियो र टाउको हल्लाएर मलाई जान संकेत दियो। मैले त्यो ठाँउ छाड्न पर्छ भनेर बुझिसकेको थिएँ; तर त्यस्तो आनन्दको रुख, फल, खोलाको आवाज, जंगल छाडेर मलाई अन्त कतै जानै मनलागेन। त्यै भएर मैले तिनीहरुलाई प्रश्न सोधेँ, ‘ हैन दाई! मलाई यहीँ बस्नु मन छ, यही फल खानु मन छ....के गरेँ भने चाहीँ म ह्याँ बस्न पाउँछु, यो फलहरु खान सक्छु?’। तिनीहरु एकअर्कासँग गफ गर्दै थिए, मेरो कुरा सुनेर सुरुमा हाँसे तर एकैछिनमा गम्भीर हुँदै एउटाले भन्यो, ‘फल खानु मन छ? यहाँ बस्नु मन छ? के वेद जानेको छस्?’। वेद भन्ने कुरा कहिले सुनेकै थिईन, छैन भनिदिएँ। ‘त्यसो भए, पण्डित्याईँ गर्न आउँछ?’ भनेर अर्कोले सोध्यो, मैले आउँदैन भनिदिएँ। ‘गीता/महाभारत/रामायण जानेको छस्’, भनेर अर्कोले सोध्यो, त्यो पनि छैन भनिदिएँ। तिनीहरु फेरी हासेँ र मलाई धकेले, मेरो टोपी फालिदिए। म चुपो लागेर भावुक हुँदै बसिरहेँ। एकैछिन मा अर्कोले भन्यो, ‘तैँले भगवान पनि बुझेको छैनस्, वेद/गीता/महाभारत/रामायण/पुराण केही पनि जानेको छैनस्, पण्डित्याँई, जोतिषशास्त्र पनि जानेको छैनस्, तँ यहाँ बस्न मिल्दैन, यहाँ बस्नको लागि भगवानको सेवा गर्नु पर्छ, भगवानको वाणीलाई फैलाउनु पर्छ, जा तँ बस्न पाउँदैनस्’। म निकै नै निराश भएँ, मलाई केही पनि आउँदैन थियो; त्यहाँ बस्न पाईदैन भन्ने मैले बुझेँ र जाने विचार गर्दै भुईँबाट मेरो बाँसुरी टिपेँ। बाँसुरी टिप्ना साथ एउटाले फेरी सोध्यो, ‘ओहो! बाँसुरी बजाउँदो रहेछस् त, भजन केके बजाउन आउँछ, भजन बजाईस् भने बस्न पाईस’। मलाई भजन भनेको मात्र थाहा थियो, भर्खरै बाँसुरी भेटेकोलाई कहाँबाट आओस् बजाउन, मैले मलाई आउँदैन भनिदिएँ। तिनीहरु फेरी हाँसे र मलाई तेता नदेखिनु, भजन/भक्ति/प्रवचन जाने पछि मात्र फर्किनु भनि धम्काए र गए।

तिनीहरु गईसकेपछि मलाई निकै नै बोर लाग्यो, भगवानको चाकडी, भक्ति नगरी त यहाँ केई पनि पाईदैन रहेछ भनेर बुँझे; तर मलाई त्यही ठाउँमै बस्नु थियो; मैले भगवान जान्ने निर्णय तत्कला गरेँ। केही फल लुकाएर टिपेर लुगा भित्र राखेँ र भगवान बुझेर, भजन सिकेर यहीँ भर्किन्छु भनेर त्यहाँबाट हिँडे।

मेरो फोन बज्यो, मैले उठाईन ;अफ गरिदिएँ, संगीतकारको कुरा मलाई खुब रमाईलो लागिरेको थियो। ‘हिँड्नु म चिया खाउँछु, खाँदै तँपाईको कुरा सुनौँला’, भनेर निकै बेर सम्म आग्रह गरेपछि अन्तमा उसले मान्यो, बाँसुरी टिप्यो र ऊ र म हिँड्यौँ र एउटा शान्त चिया पसल भित्र छिर्यौँ। मैले चिया मगाएँ, उसले चुरोट माग्न भन्यो, मगाएँ। ऊ चुरोट तान्दै भन्दै गयोः

अँ...अब भगवान बुझ्ने, चाकडी गर्ने र भक्ति भजन सिकी यही रुखमा फर्किने निधो गरि म त्यहाँबाट निस्केँ। मलाई जसरी भए पनि भगवान बुझ्नु थियो। गाउँ फर्कि धेरैसँग सर-सल्लाह लिएँ। कति बुजुर्गहरुले मलाई शास्त्र सिकाईदिन्छु भने, कसैले मलाई पण्डित्याँई सिकाईदिन्छु भने, ‘भगवान त बुझिदैँन, तर पण्डित्याँई गर्यो भने बुझेको धाक अरुलाई लगाउन पाईन्छ, अरुले मान्छन्, पैसा चडाउँछन्’, भनेर एउटा बुढाले भनिदियो। मलाई त भगवान नबुझिनी कुरा जान्नु थिएन, केवल भागवानै बुझ्नु पर्ने थियो! सो कुरा एउटा अर्को भीममान बुढालाई भनिसकेपछि उसले सल्लाह दियो, ‘लौ त! त्यसो भए बनारस जाउ, त्यहाँ भगवान बुझिन्छ’। बनारस कहाँ छ, के हो मलाई थाहा थिएन; त्यै पनि जाने निर्णय गरेँ; चाहना राखेँ। चाहना राखे पछि दिमागले जसरी भएपनि उपाय देखाईदिन्छ भनेको हो नै रै’छ; बनारस पुगेर आएका थुप्रै मान्छेहरु भेट्न थालेँ। कति ले जा भने, कति ले नजा। मैले केवल “जा” भन्नेहरुको मात्र कुरामा ध्यान दिएँ। सबैले भनेबमोजीम, म एकबिहानै गाउँबाट बनारसको लागि रवाना भएँ।

यतिका कुरा जानेका बिद्धान पो रहेछन् त संगीतकार भन्ने कुरा मैले बुँझे। उनलाई हेर्ने दृष्टिकोण मेरो पुरै बद्लियो। थप चिया र चुरोट मगाएँ, उनी भन्दै गएः

बाँसुरी एउटा र केही मागिएको पैसा बोकी लड्दै/बड्दै पन्ध्रौँ दिनमा म पुगेँ बनारस। कुन चाहीँले सिधै गंगा किनार जानु भनेको थियो, त्यस्तै गरेँ। त्यती भीँड-भाँड मैले कैले देखेकै थिईन; एकैछिन कहाली लाग्यो। के गर्ने त अब? भनी गंगा किनारमा ओहर-दोहर गरेँ भोको पेट एक-दुई दिन। न कसैको भाषा बुझ्ने, न कसैले मेरो बुझ्ने! थुप्रै नेपालीहरु हुन्छन् भनिदिएको थियो एउटाले, कोही पनि छुट्टाउनै सकिन।

किनारमा त्यसै एक साँझ झोक्राएर नदीमा हाम फाल्नु पर्ला भनेर सोचिरहेकै बेलामा मेरो भाषा बोलेको सुनेँ कतैबाट; त्यो आवाज खोजेँ, मेरो पछाडीतिर कतै दुईटा मान्छेहरु कुरा गर्दै रहेछन्। एक शासमा म तिनीहरुको अगाडी उभ्भेर मेरो सबैकुरा बताईदिएँ। मेरो चाहनाबाट दङ्ग परेछन् कि के हो, मलाई मदत गर्ने अठोट गरे; खान दिए, पानी दिए। विश्वविध्यालयमा पढिरहेका नेपाली युवाहरु रहेछन्, मेरो ग्यानको भोकले तिनीहरुलाई प्रभावित पारेछ। ‘तिमी जस्तो सच्चा मनले भगवान खोज्ने मान्छे बिरलै भेटिन्छ’ भनेर मलाई कुनै रघु स्वामीको चरणमा पठाईदिने निर्णय गरे। म पनि खुसी भएँ। ‘तिमीले पहिले हिन्दी सिक्नु पर्छ, अनि संस्कृत सिक्नु पर्छ, त्यसपछि वेदहरुको ग्यान राख्नु पर्छ’, तिमीलाई यो सबैकुराहरु रघु स्वामीले सिकाईदिनु हुन्छ’।

अँधेरो चिसो गल्ली भित्रको घरको एउटा सानो कोठामा बसेका रहेछन्, रघु स्वामी एक्लै। दार्ही पालेका, साधारण लुगा लाएका बिद्धान रहेछन्। मेरो परिचय स्वामीसँग गराई, मलाई स्वामीसँगै त्यहीँ बस्नु भनी उनीहरु गए। स्वामी र मेरो भाषा मिल्दैन थियो। स्वामीले एउटा दुवै भाषा जान्ने नेपाली केटा झिकाए र मेरो भगवान खोज/भक्ति सुरु भयो।

६ महिना लगाई अछेर राम्रोसँग चिन्न सक्ने भएँ; त्यसपछिको २ महिनामा हिन्दी पुरै सिकेँ, सबै बुझ्न, पढ्न, लेख्न सक्नेको भएँ। ४ महिनामा संस्कृतमा पनि त्यस्तै भएँ, ३ महिना जति फेरी गणित सिकेँ, अंग्रेजी सिकेँ, विग्यान कसरी काम गर्छ बुझेँ। म त्यहीँ स्वामीसँग बस्थेँ, उनले खाना ख्वाउँथे र दिन भर अध्ययन गर्थेँ। त्यत्रो अध्ययन गर्दा पनि मेरो भगवान बुझाई यात्रा सुरु भएको थिएन। तर पछि मलाई भिछ्या माग्न पठाउन थालियो। म भिछ्या लिएर आउँथे, स्वामीको कोठामा पकाईन्थ्यो र दिनभर महाभारत, पुराणहरु, रामायण, उपनिसध, गीताहरु पढ्थेँ। तीन-चार महिना त्यसरी नै बित्यो; मेरो सारा समय त्यसैमा बित्दै गयो। म सबैकुरा बुझ्दै थिएँ। ढोङ्गी र असलमा छुट्टाउन सक्नेको भएँ। म पश्चिमी दर्शनहरु पनि पढ्न थालिसकेको थिएः नित्शे, स्पिनोजा, डेस्कार्टेजहरु पनि अध्ययन गर्दै थिएँ।

त्यतिकैमा स्वामीजीको एउटा प्रस्ताव र त्यसको नतिजाले मलाई दोधारमा पारिदियो। नजिकैको कुनै विद्दालयमा उनले मेरो लागि काम खोजिदिएका रहेछन् पढाउने। मैले दिनको २ घण्टा वेद सिकाउनु पर्ने थियो, त्यसको वापत मैले मासिक २००० भा.रु पाउने थिएँ। मलाई सो विचार त्यति राम्रो लागेको थिएन तर स्वामीजीको कुरा काट्न सकिन। ‘जाओ, यि जो कुछ ग्यान हासिल करे हो...उससे अपना जीवन सुधारलो...घर बसालो..’।

त्यहाँ पढाउन गएको एक-दुई दिन पछि नै म कायल भएँ। मलाई त केवल मेरो गाउँ नजिकको ठाउँको भगवान बुझ्नु थियो ताकि म त्यहीँ गएर मजाले बजाउन सकुँ। मलाई यो जागिर, पैसाको उपाय मन परेन र दुई दिन पछि नै मैले स्वामीजीको कोठा र विद्दालय छाडेर हिँडे।

त्यसपछि फेरी लड्दै/मदत माग्दै म कलकता पुगेँ संगीत सिक्नको लागि भनेर। त्यहाँ कुनै पण्डित मदन लालसँग ३ महिना थाट-रागको अध्ययन गरेँ। कृष्णले बाँसुरी बजाएकाले र कृष्णलाई सबैभन्दा महत्वपुर्ण भगवान भनिने भएकोले मलाई बाँसुरीबाटै मैले भगवान बुझ्छु जस्तो लागेको थियो। केही रागहरु सिकेँ; ठिकै मजा आउँदै थियो त फेरी कतै केही ‘रोकडा’को लागि बजाउनको लागि पण्डितजीले मलाई सल्लाह दिनु भयो। पण्डितजीले त्यसो भन्नु भा’कै दिन मैले बुझेः म यहाँ बसेर भगवान देख्न सक्दिन! मेरो गाउँ नेरको त्यस रुखका बिद्धानहरुले भनेका खालको भगवान त मैले अझै देखेकै छैन!

तब सम्म मेरो गाउँ नेरको त्यहाँको स्वर्गमा गएर पुराण, वेद भट्ट्याउन सक्ने, केही भजन सुनाउन सक्नेको भएको थिएँ तर मलाई त्यतिकै जानै मन लागेन। म मा असली सत्य पता लगाई, असली धुन सुनाउने चाहना बढेर आयो। किताबी ग्यान फितलो/कमजोर छ, असली भगवान बुझ्न र बुझाउन आफैँले खोजी गर्नु पर्छ जस्तो लाग्यो। ‘त्यस रुख नेर गई, म सबैलाई ग्यान दिन्छु; सत्य सिकाउँछु, असली संगीत सुनाउँछु’ भन्ने तर्क आयो र म कलकता जस्ता शहरको बसाई छोडेर लम्केँ हिमालय तर्फ। मेरो चाहना जसरी भएपनि सत्य पता लगाई, सबैलाई साँचो भगवान बताई त्यस रुखमानै गएर नै बस्ने थियो।

अब बाँकिका कुरा विस्तृतमा भन्न थाले वर्षौँ लाग्छ। पुर्वी हिमालय देखि..नेपाल हुँदै तिब्बत, पश्चिममा भारत, चीन, पाकिस्तान सम्म पुगेँ। सुरु-सुरुमा भिछ्या माग्थेँ, पछि माग्न छाडेँ। हरेक धार्मिक स्थलमा ६ महिना कठोर तपस्या गरेर बस्थेँ। भोक प्यास शहन सक्ने भएँ; ध्यान गर्थेँ, बाँसुरी बजाउँथे। कति ठाउँमा मेरो लागि भनेर आश्रम निर्माण गरिदिए मान्छेहरुले। तिब्बती बुद्ध धर्म मान्नेहरुसँग पनि भगवान, संसारका विषयमा कुरा हुन्थ्यो। ४ वर्षको कठोर तपस्या पछि पनि मेरो असली भगवान बुझाई पुरा भएको थिएन।

त्यसैले मनसरोवर गई, ३० वर्ष जति दैनिक ध्यान/तपस्या गरी त्यहीँ बसेँ। त्यहाँ मेरो लागि भनेर आश्रम बनाईदिएका थिए।

मेरा निकै धेरै भक्तहरु बनिसकेका थिए। बाहिर-बाहिरबाट मान्छेहरु मेरो दर्शन लिन आउँथे। मेरो बारे बुझ्न पत्र-पत्रिका वालाहरु आउँथे। मलाई लाखौँ भेटी चडाउँथे। मैले कसैसँग पनि कहिले पनि मेरो अतित र भित्री चाहनाको बारेमा भनिन। सबैले मैले भगवान देखिसकेको कुरा बताउँथे तर मलाई भित्री मनमा थाहा थियोः मैले भगवान अझै बुझेको छैन। तब सम्म पनि मेरो एउटै चाहना त्यहीँ रुखमा फर्किने थियो।
भगवान बुझिदैन रहेछ..अब त्यो रुखमा कहिले बस्न पाईँदैन...भनेर निराश भईबसेको एक बिहान...के भन्ने अब..बाबुलाई...मैले भगवान देखेँ।

मैले लगालग पाँच वटा चुरोट र चार कप चिया सकाईसकेछु। उनले त्यसो भन्दा मेरो हात काँपिरहेको थियो। एउटा जादुयी किरण मेरो शरीर भित्र भएको महसुस गरिरहेको थिएँ। उनी त्यति भनेर चुप-चाप बसे र हिँड्ने ईसारा गरे। के रै’छ त भगवान भनेर मैले धेरै बेर सोँधे पछि उनले ठुलो स्वरले हाँस्दै भनेः

मान्छेले आफुले गर्न नसक्ने र बुझ्न नसक्ने कुराको कर्ता!

मलाई केही नौलो लागेन...उनी भन्दै गएः

त्यसपछि मलाई लाग्यो म तयार भएँ। म अब मेरो त्यो पुरानो रुखमा गई मस्तले सुतेर, ग्यान सिकाएर, बाँसुरी बजाउन पाउने छु। कसैलाई केही पनि नभनिकन म चुपचाप त्यहाँबाट हिँडे। केही पैसा बोकेँ; सामान्य सर्ट-प्यान्ट किनेँ, टोपी किनेँ। कैयौँ दिनको यात्रा पश्चात ३० वर्षिय संघर्ष पछि म त्यस रुख भइको ठाउँमा पुँगे।

त्यो रुख, त्यही वातावरणमा त्यही फलहरु साथ जस्ता-को तस्तै त्यहीँ उभ्भिरहेको थियो। यसपालि म त्यो रुखमा बस्न पाउने थिएँ किनभने मैले भगवान, भगवान भक्ति/भजन, दर्शन, वेद, उपनिसद, गीता, पुराण, बाईबल, कोरान, त्रिप्तिका, राग, थाट, ताल सब पढेको मात्र हैन बुझिसकेको थिएँ। म त्यहीँ रुखमा बस्ने थिएँ र कसैले पनि मलाई रोक्न सक्ने थिएन। अझ मेरो नाम यति चलिसकेको थियो कि ती पहिलेका पण्डितहरुले त सायद त्यस रुखकै पेरिफेरी मा मेरो निम्ती आश्रमनै बनाईदिन्थे।

कुनै बच्चा झैँ खुसी हुँदै म त्यस रुखको समिप गएँ र ठिक ३० वर्ष पछि मेरो पुरानै आनन्द साथ एक्लै संगीत बजाउँदै बस्ने चाहना साथ ठिक त्यसै गरी त्यहाँ मुनीको सो ढुङ्गामा लम्पसार परेर सुतेँ। फेरी सपनाको दुनियाँमा गएँ मेरा धुनहरु साथ......म निदाएँ ठिक ३० वर्ष पहिले झैँ।

सपना निकै नै रोमाञ्चक मोडमा पुगिरहेकै बेला एक्कासी मलाई ब्युँझाईयो। क्पाप लगाएका, जुङ्गा दार्ही काटेका, मिठो पर्फ्युम लगाएका तीन जना घुस्तिघ्रेहरु र भित्री वस्त्र सबै देखिने छोटो स्कर्ट लगाईकी केटी ले मलाई हल्लाएर उठाईदिए; म झस्केर जुरुक्का उठेँ। उनीहरुले हातमा के-के हो बोकेका थिए। ‘के हो बाजे, किन यहाँ यसरी बसिरहेको? यहाँ यसरी सुत्न पाईँदैन उठ!’, भन्यो एउटाले। म जुरुक्क उठेँ, केही भन्न सकिनँ। ‘के हो? कहाँ बाट आएको? जऊ ह्याँ नबस’, भनेर अर्कोले मलाई आदेश दियो। मैले केही जवाफ दिन सकिन, केही सोच्नै सकिन, त्यै पनि किन भनेर प्रश्न गरेँ। मेरो प्रश्न सकिन नपाउँदै ति नेपाली तिघ्रीले मलाई हप्काई, ‘लौ! किन नि...यो रिसर्च गर्ने ठाउँ हो बाजे, यहाँ बस्न पाईदैन, यहाँ यो फ्रुट को बारेमा रिसर्च भईरहेको छ..यसबाट निकै नै राम्रो पर्फ्युम/साबुन स्याम्पु... अझ वाईनहरु बनाउन सकिन्छ, यो हाम्रो कम्पनीले किनीसकेको छ.....मिलियन रुपिजको ठाउँ हो यो’। म अकमक्क परेँ; मैले मिलियन, भन्ने कुरा कहिले सुनेकै थिईन; कहिले पनि बुझेकै थिईन। ‘खोई त मिलियन रुपिज?’ भनेर सोधेँ। सबै गललल्ल हाँसे, केही भनेनन्, एउटाले मेरो पाखुरा समाएर तल उतारिदियो र टाउको हल्लाएर मलाई जान संकेत दियो।

मैले त्यो ठाँउ छाड्न पर्छ भनेर बुझिसकेको थिएँ; तर त्यस्तो आनन्दको रुख, फल, खोलाको आवाज, जंगल छाडेर मलाई अन्त कतै जानै मनलागेन। त्यै भएर मैले तिनीहरुलाई प्रश्न सोधेँ, ‘ हैन भाई-बहिनी हो! मलाई यहीँ बस्नु मन छ, यही फल खानु मन छ....के गरेँ भने चाहीँ म ह्याँ बस्न पाउँछु, यो फलहरु खान सक्छु?’। तिनीहरु एकअर्कासँग गफ गर्दै थिए, मेरो कुरा सुनेर सुरुमा हाँसे तर एकैछिनमा गम्भीर हुँदै एउटाले भन्यो, ‘फल खानु मन छ? यहाँ बस्नु मन छ? के कम्प्युटर चलाउन जान्नु भएको छ?’। कम्प्युटर अनि अरु के-के हो के-केको बारेमा सोधे मलाई केहीको बारेमा थाहा थिएन...थाहा छैन भनिदिएँ। पहिले झैँ म निकै नै निराश भएँ, मलाई केही पनि आउँदैन थियो; त्यहाँ बस्न पाईदैन भन्ने मैले बुझेँ र जाने विचार गर्दै खल्तीबाट मेरो बाँसुरी खस्यो। बाँसुरी खस्न साथ एउटाले सोध्यो, ‘ओहो! बाँसुरी बजाउँदो रहनु हुँदो रहेछ त, पप म्युजिक बजाउन आउँछ?’ अर्कोले सोध्यो ‘केके बजाउन आउँछ? अलि कन्फिडेन्स बढाउने..हंगर बढाउने सारी नाईट बेसर्मीकी हाईट.....स्नुप डग, फिफ्टी सेन्ट, रिहाना, स्लिपनट बजाउनु भयो भने बस्न पाउनु हुन्छ’।

संगीतकार/स्वामीजी त्यति भनेर मलाई शिर झुकाई धन्यवाद भनी त्यो चिया पसलबाट उठेर लगालग हिँडे। मैले उनलाई रोक्ने कोसिस गरिनँ, के गर्नु रोकेर? उनी आफ्नै बाटो लागे, म आफ्नै घर तर्फ फर्केँ। घर गई एकैछिन सोफामा पल्टि उनको अनुहार सम्झिरहेः कतै न कतै त देखेको थिएँ मैले त्यो अनुहार!

      

    

   

     

            

      

      

On Music

Every vibrating object has a property: It produces Sound.  The force with which the vibration has been caused determines the loudness of that sound. Each and every object has its own essence: its own form that is. That form determines the frequency of the sound and that very form determines the timbre.  If we take a glass and strike it with our fingers, we get a certain type of sound resulting from the form of both the finger and the glass. Same part of the finger and the same part of the glass will always produce the same frequency.  Meanwhile, if we take a steel spoon and strike it on the glass, then we will get a different sound; different frequency; different timbre.  The form has changed, hence frequency has changed; the timbre has changed. Two different forms can create the same loudness, same frequency; hardly the same timbre.

We can safely assume that every changing object will vibrate; any movement will create vibrations.  We hear sounds everywhere, but we call that music, in which we find patterns; regular patterns. In a random striking of nails to the walls, we conceive no such thing as music; but if we were to strike the nail in a certain pattern as {1,12,123,1234; 1,12,123,1234,1,12,123,1234…} we can conceive it as music. So, generally speaking, Music is simply sounds arranged in a particular pattern. If we look around, we can see such patterns in everything; not just in sounds. The idea itself is a pattern of thoughts; Electricity is a pattern of electrons made to behave in a certain way; a house is a pattern; Flying is a pattern; Language is a pattern; Feelings are patterns. It’s with the latter that music is concerned with.

Now, feelings change. Feelings have a certain essence so we can safely say that feelings too vibrate. If we are to consider feelings as a static thing as say, a table; then it won’t take long for us to realize that we are wrong as we create movements in our feelings all the time by the aid of thoughts. We induce feelings in us, we try and remove feelings in us; we mostly use thoughts for that purpose. Hence, we play with our feelings. Logically, it would imply that feelings do vibrate and hence create sounds.  It has frequencies.

All of us must have noticed that affect when two similar frequencies strike together; same FM stations playing in different shops, same note stroked in different musical instrument, etc. That collision or combination produces a kind of relief; signifies a kind of unity. This is exactly what happens with music and our feelings. Every feeling resonates with a certain frequency, when we imitate that very feeling (as a frequency) via our throats or via any device; we feel relieved. This is where we get that affect from notes; tones; melodies.

Now, regarding rhythms; Rhythm is as simple as counting. Rhythm is pattern personified. Usage of patterns to force a kind of entertainment, or amusement or restlessness/release, is rhythm in music. Rhythms work best when it can create a perfect restlessness/release.

Most of us use music for nostalgia; realization. With every floating melody we tend to drift into our own old/new memories or into our own goals/ideas. Both memories and ideas contain feelings; hence we yet again find relief through that unification. The use of words as lyrics further provokes our desire to drift to such adobes. Such use of music has been made in cinemas, etc. for ambiance and advertisements, etc. for manipulations. A set of melody necessarily induces a feeling of similar frequency within us which therefore results in a different behavior/thought pattern in us. Watching a horror cinema without sounds would prove how much soundtrack has been affecting us. Watching a commercial without sounds would prove that too.

Now, the most common feeling in us is related to love as of lust; romance; desperations; separations; infatuations; attractions; or we suppose such. Therefore, the most common music we hear around us is too the music which resonates such feelings. Here again, the cinema industry or the advertisement agencies come into play. They want their product to be consumed; for that they need to affect people in such a way that products will be able to affect people. The sudden excitement that music provides is used in perfect way to fulfill their desires. Although, unity of such feelings and melodies soothes us for a while, those feelings will continue providing restlessness to us on the long term.  To understand the people of a town or a city, the easiest way is to listen to the most common type of music that resonates in such place. If not consciously then sub-consciously music is affecting us; sounds are affecting us.  Every note of boring, restless melody is making us feel bored and restless. Nepali Dohori is one such type of music. Every note of exciting melody or lustful melody is making us feel desperate, lusty and stupidly excited; most of Bollywood music is such type of music that has all the unnecessary and manipulative notes in its arsenal. Some feelings; we are better off without; the two type of music mentioned above is bombarding our environment and are not letting us move beyond such feelings. Such music is not only making us bored, but at the same time is not letting us explore our own-selves and hence our own music.  It’s the same with other sounds; we ignore sounds as noise most of the time but every single noise is affecting us likewise; mostly non- voluntarily. These sounds resonate truth so; they are not harmful; for at the most they will define what is going on outside of us.

Music is one such that has always remained with us and will continue to do so. It is the best way to understand ourselves and likewise the things around us; being entertained at the same time through unforceful act. We tend to use music on every single occasion to share, express, realize, enjoy according to the feeling of the occasion. We need music because we need to be with our own selves. No music would imply dumbness, dullness.  We need music In order to be and enjoy our own-selves; our own essence. Music has the power to illustrate truth. These are the facts that our society seems to have never considered. This lack of considerations has resulted in excessive foreign music playing in our society; therefore excessive alien feelings in us. For those who consider music to be a waste; well, music is like a cigarette to a smoker; it may not be considered the most important thing; it doesn’t have to be considered as such but without it the most important things doesn’t remain important. This is the reason why Music has existed for so long even though important things such as palaces and castles have fallen down.  

So, the best way of finding pure music that resonates with the inner essence and feelings is not through imitations, note rotes, instrument mastering, false pretentious desires: showmanship desires, desires to be as famous or wealthy as someone, desire to impress the opposite sex, etc. but through pure understanding of the internal self; of the feelings and of the essence; through intuition.      

       

    

.   

    

  

  

सत्यः गनाउँछ

खाना कुहिन्छ, गनाउँछ;
लाश सढ्छ, गनाउँछ,
बच्चा जन्मन्छ, गनाउँछ,
क्रिया सकिन्छ, गनाउँछ
पर्फ्युम सकिन्छ, गनाउँछ
कपडा हराउँछ, गनाउँछ
पानी सकिन्छ, गनाउँछ,
खाना छेर बन्छ, गनाउँछ
गाडीको तेल सकिन्छ, पसिना गनाउँछ,
फुर्ती सकिन्छ, यथार्थ गनाउँछ,
यो संसारनै हकिकतमा गनाउँछ,
नेता गनाउँछ, उसको नक्कली सुवासबिनाको जीवन झनै गनाउँछ,
त्यसैले नेता बन्छ।
धनी गनाउँछ, गरिब गनाउँछ, बिचको वकम्फुसे गनाउँछ,
पाद जति रोके पनि कुनै न कुनै बेला गनाउँछ,
दर्शन छाँट्ने स्वामी हग्छ; गनाउँछ
झुठ र भ्रमबिनाको जीवन उसलाई तड्पाउँछ।
आत्मविश्वासी, घमण्डीको नशा-नशा गनाउँछ,
त्यसैले छाती फुलाई अन्मलाउन खोज्छ,
त्यसतो को त शरीरसँगै आत्मा पनि गनाउँछ।
कवि गनाउँछ, खेलाडी गनाउँछ, शिछ्यक गनाउँछ, ईन्जिनियर गनाउँछ,
डाक्टर त रोगै फैलाउँछ।
केटी गनाउँछन्,
त्यसैले अनेक अप्राकृतिक उपाय अन्माउँछन्,
केटीहरु पाद्छन, उनका पुच्छर त्यही पादमा डुब्छन्/रमाउँछन्।
राजा गनाउँथ्यो, सेनापती गनाउँछ,
सबैको छेर गनाउँछ।
गन्धः
यही नै भगवान, यही नै सत्य।।
मान्छेः
गन्धबाट भाग्ने जीव, झुठमा बाँच्ने जीव।।
मेरो दुर्गन्ध असली,
तिम्रो सुगन्ध नकली।
भगवानै पाद्छ,
भगवानका भक्त त्यै गन्धमा समाउँछन्,
झूठ-विश्वास/भ्रम नै हाम्रो सत्य।
हामी पदुवा,
सबै हगुवा; के को फुर्ती?
हामी भागुवा,
यथार्थ सहन नसकेर, भ्रममा बाँच्ने लुकुवा।।
गन्ध सहन नसकेर प्यान बनाउँने लुछुवा।।
सबै भ्रम, हाम्रो दुर्गन्ध सत्य;
सबै गनाउँछौँ, सबै छेरछौँ।
माया, भगवान, सुन्दरताको झुठ पाठ गर्छौँ,
भोग, सफलता, सम्मान, आत्मविश्वासको झुठबाट आफुलाई जादुयी प्राणी ठान्छौँ।। 
सत्यः हामी गनाउँछौँ, सँधै गनाई नै रहन्छौँ।।

Are our lives supposed to be complex?

Confusions, Anxieties, Tensions, Problems, Frustrations, and Irritations: at times grasp us so strongly, we feel claustrophobic and get lost in what we perceive as a vast, unknown, technical and complex world. Some emotions dwell within us so profoundly that we forget every other thing that lies around us and get lost in our selves; our own thoughts. But is our life supposed to be that complex? Isn’t our lives simple, can’t it be simple and easy?

Let us imagine a piece of wood lightened by a fire. The fire is burning strongly. The moment we pour water into the wood, the fire ceases to be. It is exactly the same with us, the ‘thing’ that keeps us going, gives us life; let us call that life itself. That life is like that fire. Just like the woods property of not burning due to water our body has a property of not ‘having life’ due to some kind of organ malfunction. Of course, dried wood ignites fire yet again but in our case we are yet to find the process via which our bodies can be brought back to life again. The point is, our bodies come with natural life, the moment that life departs, the body becomes merely flesh, bones, muscles, etc. Fire makes the wood burn and hence at one point vanish (turn to ashes); the life makes our body grow and at one point diminish (die). Without fire, the wood would remain the same, at time decaying due to natural phenomenon; without life, our body too would remain exactly the same only to decay at time due to natural phenomenon.

Now, fire has a desire: In built desire to be and provide heat and light. The life too has a desire: In built desire to be. Moving ahead from the fire analogy, the life in its purest form has its essence and wills. The life wills to keep on being, like every other object and for that it dwells on the body. Body with only life and desires can do nothing, it would only exist in essence and in oneness with every other life; this is where our almighty brain comes into play. What the brain does is simply provide a connection between an individual body, outer objects and the life form. This is where self-consciousness comes into life and the body becomes ready to live and for that desire to live. Life in itself has instincts: it knows what it wants but cannot see any connections with outer objects; the brain then starts to provide connections and henceforth ways from which the wants of life and body can be fulfilled. In this regard, the brain performs only the objective or technical functions in our lives. It is then, the fulfillment of life’s desires that the brain works for.

Now, due to some reason (some un-understood reason from my side) our life and body form started desiring the abstracts; beyond mere sustainment of life form that is (The same way four-legged mammals seem to have more desire than trees; the ‘desire of movement’ is one evidence of that). I had mentioned common words such as confusion, anxiety (Complexities) at the beginning; this is where such complexities begin to form. If we were to live simply for ‘living’ and our brain’s only function was to find connection between ‘we’ and ‘others’ and hence find ways to fulfill that ‘living’, we can all agree on the fact that we would be perceiving life as simple, un-complex, easy, straightforward; barring a little conflict of desires for external object forms with others. But since we cannot merely ‘desire to live’, we contain many desires, such desires come in conflict with other individual's desires. The only way desires are fulfilled are through works (Work is anything done that takes one towards the path of desire fulfillment) and many a times such work include external objects. Since we share territories with others, our work and paths come in conflict with one another. Here, the brain’s primary purpose is disturbed, it was to exist only to seek the connection for life but now it becomes no longer limited to that. The process it devised no longer worked because of conflicts with other life forms and brains; hence the brain lost its core essence.

Once the brain has gone out of track and out of its duty, it starts doing strange things. Just like what a chicken would do if it was hanged upside down. The brain wanders and roams around still searching for connections; ways to fulfill desires. If it finds some of it, at times ethical values or laws or relationships come in its path. Hence, more confusion and that is where we start perceiving complexity. It is merely due to our inability to fulfill desires. The wandering brain can be made to forget its life form’s desire and perceive some other connection as its desire by the use of force or manipulation; this is what taming is. The life form too comes at rest at this function as new desires now have been cultivated.

Now to the question: Is our life supposed to be complex? Yes. Can’t it be simple? No. Simple life would imply brain working for merely life-form sustainment or living. But, we ‘desire’ to live not at its simplest form: living that includes interest manifested work or desire fulfillment paths.  

Because we have become so interdependent on each other for every simple and single thing, every individual’s desire fulfillment with harmony with others or without hindrance from others seems impossible. But, there is a breathing space: The money hungry corporations and power hungry governments/politicians/ religious chiefs are working at it. They inject new desires into us through manipulations and deceptions; the desire being serving them. The core desire of our life-form than is becoming something like ‘desire to consume and obey’. The rules are all set and all we have to do is follow them, the brain’s work too is cut-out, hence it too stays at peace. This method is making our lives simple, as it has given us guidelines on How to live, what to think?  How to think? The brain simply has to obey and follow their guidelines.